Liệu pháp phage trong điều trị nhiễm khuẩn

Thực khuẩn thể hay còn gọi là Phage

Phage là sinh vật phong phú nhất trong sinh quyển và là loại virus đặc biệt “ăn” vi khuẩn. Sau khi phát hiện được phage vào năm 1915, các nhà khoa học đã nhanh chóng nhận ra tiềm năng của chúng và sử dụng để điều trị nhiễm trùng. Tuy nhiên, việc phát hiện và sử dụng kháng sinh từ những năm 1930 đến 1960 làm cho liệu pháp phage bị phần lớn các quốc gia từ bỏ vì kháng sinh thuận tiện hơn và có phổ tác dụng lớn hơn. Chỉ có các quốc gia thuộc Liên Xô cũ, bao gồm Georgia là vẫn sử dụng liệu pháp phage cho đến ngày nay. Viện Eliava ở Tbilisi, Georgia, đã sử dụng liệu pháp phage cho binh lính và thường dân bị nhiễm khuẩn trong Thế chiến thứ hai và Trung tâm Trị liệu Phage Eliava hiện vẫn đang tiếp tục phát triển và áp dụng liệu pháp phage cho bệnh nhân.

Tình trạng kháng kháng sinh là một trong những mối đe dọa lớn tới sức khỏe cộng đồng và được dự đoán có khả năng làm 10 triệu người tử vong hàng năm cho đến năm 2050. Mặc dù có nhiều nỗ lực phát triển các loại kháng sinh mới nhưng điều này không phải lúc nào cũng được ưu tiên. Hiện vi khuẩn đã kháng hầu hết các kháng sinh chính sử dụng trong lâm sàng, làm cho liệu pháp phát triển kháng sinh trở nên khó khăn. Do đó, liệu pháp phage được xem như một giải pháp thay thế. Tuy nhiên, hiện tại không có loại phage nào được phê duyệt để điều trị.

Liệu pháp phage có thể điều trị nhiễm trùng phổi, nhiễm trùng đường tiết niệu, viêm nội tâm mạc, viêm tuyến tiền liệt, và nhiều bệnh khác. Vi khuẩn phổ biến nhất nằm trong phổ tác dụng của thực khuẩn thể gồm Escherichia coli, Enterococcus faecalis, Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae và Pseudomonas aeruginosa. 

Hầu hết các vi khuẩn này thuộc nhóm ESKAPE (Enterococcus faecium, S. aureus, K. pneumoniae, Acinetobacter baumannii, P. aeruginosa và Enterobacter sp.) là nhóm gây nhiễm khuẩn bệnh viện, có mức độ kháng thuốc kháng sinh cao, đa số được liệt kê trong Danh sách mầm bệnh ưu tiên phát triển thuốc điều trị năm 2024 của WHO.

Nhìn chung, có hai phương pháp điều trị bằng phage. Thứ nhất là liệu pháp không cá thể hóa (sử dụng một hoặc nhiều chủng phage). Thứ hai là liệu pháp cá thể hóa (chọn phage từ thư viện có sẵn và sản xuất cho từng bệnh nhân riêng). Tuy nhiên, các thử nghiệm lâm sàng gần đây cho thấy phage không cá thể hóa không có hiệu quả. Phage cá thể hóa có hiệu quả trong một số trường hợp. Hiện chưa biết hiệu quả của kết hợp liệu pháp phage cá thể hóa và kháng sinh trong điều trị nhiễm khuẩn.

Phân tích hồi cứu của 100 trường hợp trị liệu bằng phage cá thể hóa ở bệnh nhân nhiễm khuẩn từ 35 bệnh viện ở 12 quốc gia cho thấy khi kết hợp với kháng sinh thì 77,2% có cải thiện lâm sàng, 61,3% hết nhiễm khuẩn, 7 trường hợp nghi ngờ có phản ứng phụ không nghiêm trọng của thuốc. Khi không kết hợp khác sinh thì khả năng diệt khuẩn giảm xuống dưới 70%.

Liệu pháp phage cá thể hóa ít có khả năng gây ra tình trạng đề kháng so với liệu pháp không cá thể hóa.

Một số khó khăn tồn tại đối với lĩnh vực này như còn thiếu các tiêu chuẩn để phát triển phage không cá thể hóa, gây khó khăn cho việc so sánh hiệu quả điều trị giữa các nghiên cứu. Nhiều báo cáo chỉ dựa trên các ca lâm sàng và thường được sử dụng cho mục đích nhân đạo, như phương pháp điều trị cuối cùng. Hành lang pháp lý cho thử nghiệm còn thiếu và khác nhau giữa các quốc gia. Phát triển liệu pháp phage đòi hỏi sự hợp tác của nhiều lĩnh vực khác nhau như các nhà nghiên cứu, bác sĩ lâm sàng, nhà tài trợ, cơ quan quản lý, và chính phủ.

Các sáng kiến quan trọng gần đây nhằm giúp thúc đẩy sự phát triển liệu pháp phage bao gồm thành lập cơ quan đăng ký quốc tế (Phagistry) dành cho những bệnh nhân được điều trị bằng phage với mục đích thu thập một cách có hệ thống siêu dữ liệu liên quan đến chẩn đoán, phage, điều trị và kết quả. Hơn nữa, đã có cơ quan hỗ trợ tài chính cho các công ty khởi nghiệp để giải quyết nhiễm trùng vi khuẩn kháng thuốc, bao gồm liệu pháp phage.

Các kết quả gần đây của liệu pháp phage cá thể hóa rất hứa hẹn. Điều quan trọng là phải thực hiện các thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên có đối chứng, được thiết kế cẩn thận để đánh giá sâu hơn về lợi ích và rủi ro đối với một chỉ định cụ thể. Cũng cần hỗ trợ nhiều hơn cả về mặt tài chính và hậu cần cho các nhà nghiên cứu và bác sĩ lâm sàng để phát triển các liệu pháp này. Tất cả chúng ta phải ủng hộ liệu pháp phage để nó trở thành một lựa chọn điều trị khả thi giúp vượt qua cuộc khủng hoảng kháng kháng sinh.

Tin, ảnh: Thanh Việt